Alisher Navoiy (1441-1501) - buyuk shoir va mutafakkir, davlat arbobi. Uning to'liq ismi Nizomiddin Mir Alisher. U Navoiy taxallusi ostida she'rlar yozgan va chag'atoy (eski o'zbek tili) asarlarida ham, fors tilida ham (fors asarlarida). U G'arbda Chag'atay adabiyoti sifatida tanilgan o'zbek adabiyotining eng yirik namoyandasi. Va barcha turkiy xalqlar adabiyotida undan kattaroq raqam yo'q.
Navoiy bolaligidanoq Xurosonning kelajakdagi hukmdori Husayn Boykar (1469-1506) bilan do'st bo'lgan. 10-12 yoshdan boshlab she'rlar yozishni boshladi. Navoiy zamondoshi, tarixchi Xondamir (1473 (76) -1534) ning so'zlariga ko'ra, taniqli o'zbek shoiri Lutfiy (1369-1465) o'z yoshida Navoiy bolasi bilan uchrashadi va uning she'riy iste'dodini yuqori baholaydi.
Navoiy hayoti davomida Musulmon Sharqining turli mamlakatlarida bo'lib, o'z davrining taniqli shaxslari bilan uchrashgan. Uning she'riy mahoratini rivojlantiradi. 1464-65 yillarda Navoiy ijodining muxlislari uning birinchi she'rlar to'plamini (divan) tayyorladilar. Bu fakt shuni ko'rsatadiki, bu vaqtga qadar Navoiy shoir sifatida allaqachon mashhur bo'lib ketgan. 1469 yilgacha - temuriylarning ichki janjallari paytida - Navoiy tug'ilgan shahri Hirotdan uzoqroqda yashashga majbur bo'lgan.
1469 yilda Temuriy Husayn Boykar Hirotni egallab olib, Xuroson hukmdori bo'ldi. O'sha paytdan boshlab Navoiy hayotida yangi bosqich boshlanadi. U mamlakat siyosiy hayotida faol ishtirok etmoqda. Xuddi shu yili Xuroson hukmdori Navoiyni davlat muhri (muhrdar) qo'riqchisi lavozimiga, 1472 yilda esa vazir sifatida tayinlaydi. O'z lavozimida u mamlakatning madaniy va ilmiy ziyolilariga katta yordam ko'rsatmoqda. Katta mulk egasiga aylanadi.
1480-yillarda Hirotda va mamlakatning boshqa hududlarida o'z mablag'lari hisobiga bir qancha madrasalar, 40 rabot (sayohatchilar uchun to'xtash joyi), 17 ta masjid, 10 ta so'fiylar uchun boshpana (xonaka), 9 ta hammom, 9 ta ko'prik ... Va umumiy foydalanish uchun juda ko'p narsalar. Ammo Navoiyning xalq manfaati yo'lidagi bunday faoliyati hukmdor doirasini yoqtirmaydi va hiyla-nayranglar orqali ular Navoiy va Husayn Boyqar o'rtasidagi munosabatlarni buzishga muvaffaq bo'lishadi.
Ikkinchisi Navoiyni lavozimidan ozod qiladi va 1487 yilda uning boshlig'i sifatida Astrabad shahriga yuboradi. Bu erda u ikki yil qoladi va shu muddat tugagandan keyingina X.Baykar unga Hirotga qaytishga ruxsat beradi va uni hukumatda ishlashga taklif qiladi. Ammo Navoiy rad etadi. H. Baykar rad etganiga qaramay, u unga sultonning taxminiy hukmdori lavozimini beradi ("mukarrabi hazrati sultoni"). Ushbu lavozimda Navoiy barcha davlat ishlarini hal qilishda ishtirok etish huquqiga ega edi.
O'sha paytdan boshlab shoir hayotida yangi davr boshlanadi, u ijod bilan ko'proq shug'ullanadi. Asarlarining aksariyati shu davrda yaratilgan. Navoiy temuriylar hukmronligining so'nggi yillarida (1370-1506) yashab ijod qildi. Shuning uchun uning asarlarida kuchli ijtimoiy ruh, davrning dolzarb muammolari mavjud. 1490-1501 yillarda Navoiy eng lirik, ijtimoiy-falsafiy va ilmiy asarlarni yaratdi.
Alisher Navoiy ijodi juda zo'r. Uning olti she'rining hajmi qariyb 60 ming misrani (misra) tashkil etadi. 1483-85 yillarda Navoiy she'rlardan iborat "Xamsa" ("Beshlik") asarini yaratdi: "Hayrat al-abrar" ("Solihlarning chalkashligi"), "Farhod va Shirin" ("Farhod va Shirin"), "Layli va Majnun", "Sab'ai Sayyor" ("Etti sayyora"), "Saddi Iskandariy" ("Iskandar devori"). Ular hamsa an'anasi - beshta (beshta she'r) yaratish asosida yaratilgan.
Navoiyning "Xamsa" si turkiy tilda yaratilgan ushbu janrdagi birinchi asar. U bunday hajmli asar turkiy tilda yaratilishi mumkinligini isbotlaydi. Va aslida, Navoiy chag'atay (qadimgi o'zbek) tilida fors-tojik adabiyoti asari bilan tenglashadigan asar yaratish mumkinligini isbotlashga intilmoqda. Va u buni beshligi orqali to'liq isbotlaydi.
Navoiy o'zini musulmon Sharqidagi adabiyotning deyarli barcha keng tarqalgan janrlarida sinab ko'radi va o'zining o'ziga xos ovozi va uslubiga ega ekanligini namoyish etadi. Sharq adabiyotida "Layli va Majnun" mavzusida 120 dan ortiq she'rlar yaratilgan. Navoiy ham ushbu mavzuda o'z yondashuvi bilan she'r yaratadi. She'rda Layli va Majnun o'rtasidagi muhabbat tasvirlangan. Navoiy buni tavsiflash orqali insoniy va so'fiylik muhabbatini ifoda etishga va izohlashga intiladi. So'fiy qarashlarini Navoiy "Farhod va Shirin", "Hayrat al-abror" she'rlarida ham ifodalaydi. She'rlaridagi so'fiylik mavzulari umumiy falsafiy darajaga ko'tariladi.
Shu bilan birga, ushbu she'rlarda shoirning insonparvarlik qarashlari orqali dolzarb dunyoviy muammolar kun tartibiga qo'yilgan. Navoiyning "Xamsa" sidagi yana ikkita she'rda - "Sabai Sayyor" va "Saddi Iskandari" da hukmdor bilan bog'liq muammolar birinchi o'ringa chiqadi (qarang: Qayumov A. Saddi Iskandari. Toshkent, 1980 yil o'zbek tilida).
Answers & Comments
Alisher Navoiy (1441-1501) - buyuk shoir va mutafakkir, davlat arbobi. Uning to'liq ismi Nizomiddin Mir Alisher. U Navoiy taxallusi ostida she'rlar yozgan va chag'atoy (eski o'zbek tili) asarlarida ham, fors tilida ham (fors asarlarida). U G'arbda Chag'atay adabiyoti sifatida tanilgan o'zbek adabiyotining eng yirik namoyandasi. Va barcha turkiy xalqlar adabiyotida undan kattaroq raqam yo'q.
Navoiy bolaligidanoq Xurosonning kelajakdagi hukmdori Husayn Boykar (1469-1506) bilan do'st bo'lgan. 10-12 yoshdan boshlab she'rlar yozishni boshladi. Navoiy zamondoshi, tarixchi Xondamir (1473 (76) -1534) ning so'zlariga ko'ra, taniqli o'zbek shoiri Lutfiy (1369-1465) o'z yoshida Navoiy bolasi bilan uchrashadi va uning she'riy iste'dodini yuqori baholaydi.
Navoiy hayoti davomida Musulmon Sharqining turli mamlakatlarida bo'lib, o'z davrining taniqli shaxslari bilan uchrashgan. Uning she'riy mahoratini rivojlantiradi. 1464-65 yillarda Navoiy ijodining muxlislari uning birinchi she'rlar to'plamini (divan) tayyorladilar. Bu fakt shuni ko'rsatadiki, bu vaqtga qadar Navoiy shoir sifatida allaqachon mashhur bo'lib ketgan. 1469 yilgacha - temuriylarning ichki janjallari paytida - Navoiy tug'ilgan shahri Hirotdan uzoqroqda yashashga majbur bo'lgan.
1469 yilda Temuriy Husayn Boykar Hirotni egallab olib, Xuroson hukmdori bo'ldi. O'sha paytdan boshlab Navoiy hayotida yangi bosqich boshlanadi. U mamlakat siyosiy hayotida faol ishtirok etmoqda. Xuddi shu yili Xuroson hukmdori Navoiyni davlat muhri (muhrdar) qo'riqchisi lavozimiga, 1472 yilda esa vazir sifatida tayinlaydi. O'z lavozimida u mamlakatning madaniy va ilmiy ziyolilariga katta yordam ko'rsatmoqda. Katta mulk egasiga aylanadi.
1480-yillarda Hirotda va mamlakatning boshqa hududlarida o'z mablag'lari hisobiga bir qancha madrasalar, 40 rabot (sayohatchilar uchun to'xtash joyi), 17 ta masjid, 10 ta so'fiylar uchun boshpana (xonaka), 9 ta hammom, 9 ta ko'prik ... Va umumiy foydalanish uchun juda ko'p narsalar. Ammo Navoiyning xalq manfaati yo'lidagi bunday faoliyati hukmdor doirasini yoqtirmaydi va hiyla-nayranglar orqali ular Navoiy va Husayn Boyqar o'rtasidagi munosabatlarni buzishga muvaffaq bo'lishadi.
Ikkinchisi Navoiyni lavozimidan ozod qiladi va 1487 yilda uning boshlig'i sifatida Astrabad shahriga yuboradi. Bu erda u ikki yil qoladi va shu muddat tugagandan keyingina X.Baykar unga Hirotga qaytishga ruxsat beradi va uni hukumatda ishlashga taklif qiladi. Ammo Navoiy rad etadi. H. Baykar rad etganiga qaramay, u unga sultonning taxminiy hukmdori lavozimini beradi ("mukarrabi hazrati sultoni"). Ushbu lavozimda Navoiy barcha davlat ishlarini hal qilishda ishtirok etish huquqiga ega edi.
O'sha paytdan boshlab shoir hayotida yangi davr boshlanadi, u ijod bilan ko'proq shug'ullanadi. Asarlarining aksariyati shu davrda yaratilgan. Navoiy temuriylar hukmronligining so'nggi yillarida (1370-1506) yashab ijod qildi. Shuning uchun uning asarlarida kuchli ijtimoiy ruh, davrning dolzarb muammolari mavjud. 1490-1501 yillarda Navoiy eng lirik, ijtimoiy-falsafiy va ilmiy asarlarni yaratdi.
Alisher Navoiy ijodi juda zo'r. Uning olti she'rining hajmi qariyb 60 ming misrani (misra) tashkil etadi. 1483-85 yillarda Navoiy she'rlardan iborat "Xamsa" ("Beshlik") asarini yaratdi: "Hayrat al-abrar" ("Solihlarning chalkashligi"), "Farhod va Shirin" ("Farhod va Shirin"), "Layli va Majnun", "Sab'ai Sayyor" ("Etti sayyora"), "Saddi Iskandariy" ("Iskandar devori"). Ular hamsa an'anasi - beshta (beshta she'r) yaratish asosida yaratilgan.
Navoiyning "Xamsa" si turkiy tilda yaratilgan ushbu janrdagi birinchi asar. U bunday hajmli asar turkiy tilda yaratilishi mumkinligini isbotlaydi. Va aslida, Navoiy chag'atay (qadimgi o'zbek) tilida fors-tojik adabiyoti asari bilan tenglashadigan asar yaratish mumkinligini isbotlashga intilmoqda. Va u buni beshligi orqali to'liq isbotlaydi.
Navoiy o'zini musulmon Sharqidagi adabiyotning deyarli barcha keng tarqalgan janrlarida sinab ko'radi va o'zining o'ziga xos ovozi va uslubiga ega ekanligini namoyish etadi. Sharq adabiyotida "Layli va Majnun" mavzusida 120 dan ortiq she'rlar yaratilgan. Navoiy ham ushbu mavzuda o'z yondashuvi bilan she'r yaratadi. She'rda Layli va Majnun o'rtasidagi muhabbat tasvirlangan. Navoiy buni tavsiflash orqali insoniy va so'fiylik muhabbatini ifoda etishga va izohlashga intiladi. So'fiy qarashlarini Navoiy "Farhod va Shirin", "Hayrat al-abror" she'rlarida ham ifodalaydi. She'rlaridagi so'fiylik mavzulari umumiy falsafiy darajaga ko'tariladi.
Shu bilan birga, ushbu she'rlarda shoirning insonparvarlik qarashlari orqali dolzarb dunyoviy muammolar kun tartibiga qo'yilgan. Navoiyning "Xamsa" sidagi yana ikkita she'rda - "Sabai Sayyor" va "Saddi Iskandari" da hukmdor bilan bog'liq muammolar birinchi o'ringa chiqadi (qarang: Qayumov A. Saddi Iskandari. Toshkent, 1980 yil o'zbek tilida).