Қазақ әдебиетінің жай-күйінен, хал-ахуалынан хабар беретін әдеби сынымыздың қай деңгейде екені көпшілікті алаңдатады. Тәуелсіздік жылдары бұл жанрдың аяқ-алысы ақсап қалғаны жасырын емес.
«Жазушы не үшін керек?» деген сұрақтың өзі төтесінен қойылып жүрген заманда, әдеби сынның критерийлерін анықтау туралы сұраныстың болуы – заңдылық. Жасыратыны жоқ, біздің сын деп жазылған шығармаларымыздың өзі көп жағдайда сынға ұшырып қала береді. Осыған орай, кезінде Әбіш Кекілбаев «Сын неге сынала береді?» деген мақала да жазған болатын.
Әдеби сын қай бағытта жазылу керек, оған қойылатын уақыттың талабы қандай, - деген сауалдың өзі әртүрлі пікірді бір-біріне қарама-қарсы қоя алады. Егер әдеби сынды көркем шығарманы талдап, түсіндіру деп қарастырсақ, онда оның ауқымын тарылтып алатын едік. Шығарманы тәпсірлеп, талқыға салу процесі қазақ әдебиетінде қазір де жүріп жатыр. Бірақ, кәсіби сыншы үшін бұл аздық етеді. Қарапайым оқырман көре білетін дүниенің тоңын теріс айналдырып, әдеби сын жазу – ешкімге пайда әкелмейді.
Қазақ әдебиеті теориясының негізін қалаушылардың бірі Зейнолла Қабдолов орыстың ұлы сыншысы В.Г.Белинский туралы: «В.Г.Белинский көркем әдебиет пен өнердің шыншылдық, халықтық қасиетін, қоғамдық прогрессивтік маңызын ту ғып көтерді; «ғасырдың ұлы мақсаттарына» қызмет етуін, адамды құлдық бұғаудан босатар, күрес пен бостандыққа шақырар азаттық күш болуын талап етті. Міне, сондықтан да ұлы ойшылдың орасан күрделі де іргелі творчестволық ісі тек әдеби-мәдени ғана емес, сонымен қатар, тарихи мәні зор қоғамдық – саяси құбылыс болып табылады» - дейді. Бұл Белинскийге ғана емес, жалпы сыншыға қойылатын басты талаптардың бірі деп қабылдадық.
Жанын жегідей жеп, көркем шығарма жазған қаламгерге қандай сын айтылса да оңай тимесі анық. Оның үстіне ол сын әділетсіз болса, қаламгерде психологиялық қысым пайда болады. Әдеби клан, топ-топ болып бірінің сөзін бірі сөйлеу сияқты процеске әдеби сынның да тікелей әсері болуы мүмкін.
Сонымен, ханның да, қараның да бетін бір бағытқа бұратын әдеби сынның талап-шарты қандай болу керек? Оның жауабын жазушы, сыншы Қажығали Мұханбетқалиұлының осыдан біраз жыл бұрын жазылған шығармасынан тапқандай болдық. Нысанаға дөп тиетін пікірдің ескірмейтінін ескере отырып, жазушының рұқсатымен оқырман назарына ұсынуды жөн санадық.
Answers & Comments
Ответ:
Қазақ әдебиетінің жай-күйінен, хал-ахуалынан хабар беретін әдеби сынымыздың қай деңгейде екені көпшілікті алаңдатады. Тәуелсіздік жылдары бұл жанрдың аяқ-алысы ақсап қалғаны жасырын емес.
«Жазушы не үшін керек?» деген сұрақтың өзі төтесінен қойылып жүрген заманда, әдеби сынның критерийлерін анықтау туралы сұраныстың болуы – заңдылық. Жасыратыны жоқ, біздің сын деп жазылған шығармаларымыздың өзі көп жағдайда сынға ұшырып қала береді. Осыған орай, кезінде Әбіш Кекілбаев «Сын неге сынала береді?» деген мақала да жазған болатын.
Әдеби сын қай бағытта жазылу керек, оған қойылатын уақыттың талабы қандай, - деген сауалдың өзі әртүрлі пікірді бір-біріне қарама-қарсы қоя алады. Егер әдеби сынды көркем шығарманы талдап, түсіндіру деп қарастырсақ, онда оның ауқымын тарылтып алатын едік. Шығарманы тәпсірлеп, талқыға салу процесі қазақ әдебиетінде қазір де жүріп жатыр. Бірақ, кәсіби сыншы үшін бұл аздық етеді. Қарапайым оқырман көре білетін дүниенің тоңын теріс айналдырып, әдеби сын жазу – ешкімге пайда әкелмейді.
Қазақ әдебиеті теориясының негізін қалаушылардың бірі Зейнолла Қабдолов орыстың ұлы сыншысы В.Г.Белинский туралы: «В.Г.Белинский көркем әдебиет пен өнердің шыншылдық, халықтық қасиетін, қоғамдық прогрессивтік маңызын ту ғып көтерді; «ғасырдың ұлы мақсаттарына» қызмет етуін, адамды құлдық бұғаудан босатар, күрес пен бостандыққа шақырар азаттық күш болуын талап етті. Міне, сондықтан да ұлы ойшылдың орасан күрделі де іргелі творчестволық ісі тек әдеби-мәдени ғана емес, сонымен қатар, тарихи мәні зор қоғамдық – саяси құбылыс болып табылады» - дейді. Бұл Белинскийге ғана емес, жалпы сыншыға қойылатын басты талаптардың бірі деп қабылдадық.
Жанын жегідей жеп, көркем шығарма жазған қаламгерге қандай сын айтылса да оңай тимесі анық. Оның үстіне ол сын әділетсіз болса, қаламгерде психологиялық қысым пайда болады. Әдеби клан, топ-топ болып бірінің сөзін бірі сөйлеу сияқты процеске әдеби сынның да тікелей әсері болуы мүмкін.
Сонымен, ханның да, қараның да бетін бір бағытқа бұратын әдеби сынның талап-шарты қандай болу керек? Оның жауабын жазушы, сыншы Қажығали Мұханбетқалиұлының осыдан біраз жыл бұрын жазылған шығармасынан тапқандай болдық. Нысанаға дөп тиетін пікірдің ескірмейтінін ескере отырып, жазушының рұқсатымен оқырман назарына ұсынуды жөн санадық.