Ответ: Қорған сипаттамасы

Тасмола мәдениетінің ерекшелігі жерлеу ескерткіштерінің бір түрі - "мұрты"бар қорғандар. Бұл үлкен көлемдегі негізгі қорғаннан тұратын, оған кіші қорғанның шығыс жағынан жанасатын және одан шығысқа қарай ені 1,5-2 м және ұзындығы 20-200 м болатын екі аласа тасты жоталардан тұратын қабір үсті кешені. Осылайша, "мұртты" қорғанға үш құрылым кіреді: адамды жерлейтін үлкен қорған, әдетте жылқыны жерлейтін кіші қорған және саз Ыдыс және тас жоталар. Негізгі қорған әртүрлі құрал-саймандармен көмілген. Кіші қорғанның қабірі жоқ. Оның үйіндісінің астында көмілген топырақ деңгейінде (материкте) әдетте жылқы қаңқасы немесе оның жеке сүйектері (бас сүйегі, аяқ - қолдары), ал шығыс бөлігінде-бір, сирек екі саз ыдысы кездеседі. "Мұртты" қорғанның сипатталған түрі ең көп таралған, оның нұсқалары да бар. Мысалы, Кіші қорған шығыс жағынан емес, үлкен қорғанның оңтүстік жағынан орналасқан қос қорған. Бұл жағдайда олар әдетте бірдей мөлшерде болады. Тек бір жағдайда ғана үлкен қорғанның үстіне салынған, бірақ әрқашан үш құрама кешен бар.

Тасмола мәдениетінің кезеңдері

Хронологиялық тұрғыдан Тасмола мәдениетінің ескерткіштері екі кезеңге бөлінеді: VII-VI ғғ. және V-III ғғ.б. з. д. мәдениеттің бірінші кезеңі жерлеу құрал-саймандарының белгілі бір жиынтығымен сипатталады. Бұл жебелердің қола ұштары (шығыңқы бұтағы бар екі қауырсынды және үш қауырсынды петиолат), үстіңгі жағы бар қанжарлар және көбелек тәрізді кресттер (акинаки), әртүрлі жырлары бар қола жебе тәрізді шыбықтар, қола айналар. Екінші кезең үшін қола жең үшбұрышты жебелер, "сақиналы шыбықтар", қола айналар тән.Тасмола археологиялық мәдениеті-ерте темір дәуіріндегі Орталық Қазақстан ескерткіштері жататын археологиялық мәдениет. Бұл атау Тасмола шатқалындағы көптеген археологиялық қазба жұмыстарына негізделген.

Орталық Қазақстандағы ерте темір дәуірі б.з. д. VII—I ғасырларға жатады, бұл қазіргі Қарағанды облысының (Қазақстан) Елеулі аумағында жерлеу құрылыстарының ерекше түрінің кең таралған уақыты. Сарыарқаның аумағындағы ерте темір ғасырының ескерткіштерін зерттеумен археолог Мир Касымович Кадырбаев айналысты [1] және т. б. дәстүрлі түрде тасмола археологиялық мәдениетінің дамуында үш кезең ерекшеленеді[2]:

ерте (б. з. д. VII—VI ғғ.);

орта (Б. з. д. V—III ғғ.);

кеш (б.з. д. III—I ғғ.).

А.з. Бейсенов Синьцзян, Моңғолия, Алтай аумақтарындағы бірқатар ұқсастықтары бар Қорғантас кезеңін (құрбандық бөліктері бар қорғандар және т. б.) бөліп көрсетті; А. Д. Таиров бойынша, бұлар — мигранттар[3].

Тасмола шатқалындағы ескерткіштердің басты айырмашылығы — бұл Орталық Қазақстанда "мұрты бар қорғандар"деп аталатын кең таралған ескерткіштер. Бұл ескерткіштердің алуан түрлілігіне қарамастан, олардың барлығы дерлік біртұтас сәулет кешеніне біріктірілген: олар негізгі жерлеу қорғаны және жылқы жерленген екінші қорғанмен, ақырында шығысқа қарай созылған екі доғалы тастан жасалған "мұртты" ұсынады.

Археологтар мұндай қорғандардың төрт түрін "мұртты" деп атайды[4]:

1 тип - үлкен қорғанның шығыс жағынан бір кіші қорған тұрғызылса, ал кіші Қорғаннан шығыс жағынан "мұртты" тізбек шығады»;

2 тип — екі қорған жақын жерде, оңтүстіктен солтүстікке қарай салынғанда, содан кейін екі Қорғаннан шығыс бағытта мұрт тәрізді тас доғасы шығады;

3 тип - үлкен қорған салынғанда, содан кейін оған басқа, кішірек көтеріледі; негізгі қорғанның шығыс жағында тас доғасы салынуда;

4 тип — 3 типке ұқсас, үлкен және кіші қорғандар арасында нақты бөліну шекаралары жоқ.

Археологтар тас жоталары бар қорғандар кешенінің элементтерінде күн (яғни күн) табынуының атрибуттары байқалады: "мұрт" шығысқа, таңертеңгі күнге, аттың күн құдайына құрбандық шалу арқылы "кіреберістен" тұрады. Сондай-ақ, қыздырылған топырақ пен тас жоталарының ұштарындағы оттың іздері жиі кездеседі.

Зерттелген ескерткіштер мәдениеттің батыс шекарасын Ұлытау таулары, оңтүстігін — Бетпақдала мен Солтүстік Балқаш маңы, шығысын — пришидерта мен Баянауыл далалары, одан әрі оңтүстігін Шұбартауға дейін анықтайды [5].

Тасмола мәдениетінің ыдырауы сармат археологиялық мәдениетінің шығыс бөлігіндегі қоныс аударумен байланысты.